TekLinkFilmlerim.com AÇILDI
Tek Link Film İndir, 3D Film İndir

Adigey

nasuhev GARI JIRI.mp3 - forever adige

Rusya Federasyonu'’nun üye cumhuriyetlerinden biridir.Kafkas Dağlarının kuzeyinde,Krasnodar Kray sınırları içinde yer alır. Cumhuriyetin translitarasyon olarak adı Respublika Adigeyadır. Cumhuriyet, Adigeya olarak da bilinir. Adıge Cumhuriyeti adını, günümüzde nüfusu cumhuriyette azınlık haline gelmiş olan (% 24.2) Adigelerden alır.Başkenti Maykop'tur.

Adige, yakın zamana kadar federasyonun Krasnodar bölgesine bağlı bir özerk bölge idi. Adige Özerk Bölge statüsünü 7 Ekim 1990'da kazandı. "Özerk Bölge" statüsüyle yetinmeyen Adigeler sürdürdükleri mücadele sonucu 1995 yılında "Özerk Cumhuriyet" kimliğini kazandı.

Yüzölçümü 7.800'km'dir. Toplam nüfusu 450.000'dir.Seçilmiş cumhurbaşkanı ve parlamentosu vardır.Yasama organı olan AC Devlet Parlamentosu-Khase (Хасэ) iki kanatlı ve toplam 54 üyelidir: Khase, Maykop ve Adıgeysk kentsel alanları ile birlikte, 9 rayonun (seçim çevresinin) her birinin üçer üye ile temsil edildiği ve daha çok Adıgece konuşan üyelerin seçildiği 27 üyeli bir (üst) kanat;rayonların nüfuslarına göre temsil edildiği ve daha çok Rusça konuşan üyelerden oluşan 27 üyeli ikinci bir kanattan oluşur (Alt kanat ya da temsiciler meclisi). Böylece çoğunluktaki Rus ve azınlıktaki Adıge nüfusun siyasal temsil eşitliği (paritet) korunur.



Adige Cumhuriyeti Devlet Başkanı 5 yıl görevde kalır,daha önce seçilmek için Adigece ile Rusça'yı,ikisini birlikte bilme koşulu aranırken,daha sonra,Adige Cumhuriyeti Anayasası'nda yapılan bir değişiklikle,sadece Rusça bilmek yeterli sayılmıştır.Ardından Rusya Fedarasyonu'nda yapılan başka bir yasal değişiklikle,RF Devlet Başkanına,bir prosedüre göre devlet başkanını atama yetkisi verilmiştir.Nitekim,daha önce Aslan Carım ve Hazret Sovmen seçimle iş başına gelmişlerdir.Ama 13 Ocak 2007 'de görev süresi sona eren Hazret Sovmen'in yerine,Aslan Thak'uşın (Adıgece:Тхьак1ущынэ Аслъанчэрый;Aslan Tkhakushinov,d.1947,Vılap köyü,Krasnogvardeysk rayonu,AC) RF Devlet Başkanı Vladamir Putin tarafından atanmış ve bu atama kararı 13.12.2006'da AC Devlet Parlamentosu-Khase tarafından da onanarak,13.01.2007 tarihinden geçerli olmak üzere yürürlüğe girmiş ve böylece Maykop Devlet Teknoloji Üniversitesi rektörlüğünden gelen Prof.Dr.A.Thak'uşın, Adige Cumhuriyeti'nin atanmış Devlet Başkanı olarak göreve başlamıştır.

Bakanlar Kurulu, Parlamento (Khase) dışından Devlet Başkanı tarafından atanmakta ve görevden alınabilmektedir.Atamanın yürürlüğe girmesi için Khase onayı da zorunludur.Başbakan Vladimir Samojenkov başkanlığında yeni Bakanlar Kurulu oluşturulmuştur.Yerel idari birimler ve belediye kuruluşları da Başkan'a ve Khase'ye,görev alanları dahilinde bağlıdır.Yargı,yüksek (Adalet Divanı) ve alt kademe mahkemelerden oluşur.

Nüfus ve nüfus dağılışı

  • Nüfus toplamı:447.109 (2002)
  • Kentli:234.900 (% 52.5)
  • Köylü:212.209 (% 47.5)
  • Erkek:208.109 (% 46.5)
  • Kadın:239.090 (% 53.5)

Rus nüfusu, Adıge nüfusunun 2.6 katından fazla görünüyorsa da, aslında bu sayının yarıya yakını, 1990'larda Rus nüfusun çöküşünü önlemek için,Merkezi yönetimin desteğiyle getirilerek Adigey'e yerleştirilmiş ve büyük çoğunluğu emekli (1998'de 128 bin emekli) olan bir nüfustur;buna rağmen Rus nüfus,yine de,giderek azalmaktadır:1989'da 293.640 (% 68) olan Rus nüfus 2002'de 288.280'e (% 64.5'e) düşmüş, Adıge nüfusu ise 95.439 (% 22.1)'dan 108.115'e (% 24.2) yükselmiştir.
  • Adıge yerleşmeleri kuzeybatıdan başlayıp güneydoğuya doğru bir yay gibi uzanmak üzere,Orta Kuban ve Orta Laba ırmaklarının sol kıyılarında öbek öbek dağılmışlardır. 40'ın üzerinde bir Adıge yerleşimi (köy ve belde) vardır. Ayrıca Adıge nüfuslu Adıgeysk kenti (Адыгэкъалэ;12.2 bin) ve kentsel alanı (82.5 km.kare) dışında, Adıgeler başkent Maykop (2006'da 156.800) ile Krasnodar kenti yakınındaki Yablonovski (Кощхьабл; 2006'da 25.063) ve Enem (Инэм; 17.654) beldelerinde de yoğundurlar. Bir de Maykop kentsel alanı (53.6 km.kare) içinde Sırbistan'ın Kosova bölgesinden getirilen Adıgeler için,1999'da kurulan "Mafehable" köyü vardır.
  • Giaginski ve Maykopski rayonlarında nüfus çoğunluğu Adıge olan bir yerleşim birimi yoktur,Adıgeler,Adıge Sürgünü sırasında buralardan temizlenmişlerdir,daha sonra buralara yeniden yerleşen Adigeler şimdi dağınık ve azınlıktadırlar. 1989'a değin köylü karakterini (% 78) korumuş olan Adıgeler, artık kentlere göç yoluyla yerleşmeye başlamışlardır. Çoğunluğu kentli olan Rusların daha çok bölge dışına göç ettikleri, RF içlerine dağılmış olan Adıgelerin bir bölümünün de AC'ne döndükleri görülmektedir. Adıgeler içinde anadilini bilmeyenlerin sayısı azdır. Ama geçmişin olumsuz politikaları nedeniyle, Adıgelerin önemli bir bölümü halen anadilinde okuma yazma bilmemekte, Rusçadan yararlanmaktadır.
Eğitim
  • Adıge yazısı,1927'den önce Arap, 1927-1937 arası Latin harflerini kullanmış,1937'den bu yana da Kiril (Rus) alfabesini kullanmaktadır .
  • Maykop'ta iki büyük müze,4 tiyatro,Adıge dilinde bir edebiyat dergisi (Zeqoşnığ,üç ayda bir) ve bir resmi gazete (Adıge maq,haftada 5 gün),RF merkezine bağlı Rusça ve Adıgece (birkaç dakika süreli,göstermelik) radyo ve tv yayını vardır.Diasporanın internetten Adıgece radyo ve tv yayınları da sürmektedir (İsrail Kfar-Kama'dan 24 saat yayın yapan "Nafna" internet radyosu,vd).
  • Başkent Maykop'taki çeşitli kültürel kurum ve kuruluşlar arasında Adıgey Devlet Üniversitesi, Maykop Devlet Teknoloji Üniversitesi ve AC Tembot K'eraş İnsanlık (Sosyal Bilimler) Araştırma Enstitüsü RF'de aranan eğitim kurumları arasındadır.Özellikle ilk üniversitenin Adıgey'in dışında,Şapsığ nüfusun (tahminen 12 bin) yoğun olduğu Soçi'nin Lazarevsk beldesinde 6 fakültesi, Novorossiysk'de üç, Azak Denizi kıyısındaki Yeysk kentinde de 1 fakültesi açılmış bulunuyordu.Ayrıca Maykop'taki AC Tembot K'eraş İnsanlık Enstitüsü de Adıge dili,edebiyatı,tarihi,folkloru,etnografyası,ekonomisi ve arkeolojisi konularındaki çalışmalarıyla tanınmıştır.Cumhuriyette 8 devlet ve 23 de yerel müze bulunmaktadır.Maykop'taki Adıge Ulusal Müzesi'nde önemli bir bölümü Milat öncesine ait 70 bin değişik arkeolojik yapıt (örnek) bulunmaktadır.Ayrıca Moskova'daki Doğu Halkları Müzesi'nin Maykop'taki şubesi olan Kuzey Kafkasya Müzesi de önemlidir.
  • AC'de,birkaç evlik olan çiftliklerde (khutor;mezra) okul yoktur,bazı küçük köylerde de 1-4 sınıflardan oluşan ilkokullar vardır.Bu nedenle taşımalı eğitim sistemi de uygulanmaktadır.
  • Resmi dil olmasına karşın Adıgece,Adıgeler arasında gündelik bir konuşma dili,kısıtlı bir eğitim ve yayın dili olmaktan öteye kullanılamamakta,Adıgecenin yerini giderek Rusça almaktadır.Resmi yazışmalar ise Rusça yapılmakta ve bu son dönemlerde hızlandırılan bir Rus asimilasyon politikası uygulanmaktadır.Adıgece artık kentlerde pek konuşlmayan,AC Devlet Parlamentosu-Khase'de (Хасэ) ve devlet işlerinde kullanılmayan ve giderek toplumsal işlevini yitiren bir dil olmak üzeredir.

  • 2006 yılı başlarında,o zamanki AC Devlet Başkanı Hazret Sovmen'in (Шъэумэн Хьазрэт) Adıgece lehinde ağırlığını koymasıyla,AC Devlet Parlamentosu-Khase tarafından,RF'de örneği bulunmayan yeni bir "Eğitim yasası" çıkarıldı ve Adıgece de Adıge kökenli tüm öğrenciler için zorunlu bir eğitim dili yapıldı.Böylece AC'de Adıge kökenli toplam 14.441 öğrenciden 21'i dışında, kalanı Adıgece anadili eğitimi olanağına kavuşturuldu.Böylece,bir kazanım olarak,bazı çevrelerce desteklenen Rus asimilasyonu uygulamalarını kesintiye uğratıcı önemli bir karşı adım atılmış oldu.Ama,bazı çevreler,yaşadıkları yerin (AC'nin) iki resmi dilinden biri olan Adıgecenin,sadece Adıge kökenli öğrencilerle sınırlı da olsa, daha yaygın ve zorunlu bir eğitim dili yapılmasına karşı aşırı bir tepki göstermişlerdi.
  • 2006'da çıkarılan bu "Eğitim yasası","Adıge maq" (Адыгэ мaкъ;internet) gazetesinin 29 Agustos 2006 tarihli bir haberine göre,28.08.2006'da,Adıgey Devlet Parlamentosu-"Khase"de,bazı AC milletvekilleri tarafından verilen bir değişiklik önergesi üzerine yeniden görüşülmüş;bazı milletvekilleri,Adıgecenin Rus dilli öğrencilere de dayatıldığını, öğrencilerin Rusça ders saatlerinin azaltıldığını,uygulamanın RF Anayasasına ve İnsan Haklarına "aykırı" olduğunu ve eski uygulamaya dönülmesi gerektiğini savunmuşlardı,ama sözkonusu değişiklik önergesi oylama sonucu reddedilmişti.

Din

Adıgeler arasında "Çok tanrılı" (Politeist) bir inanç sistemi vardı.En büyük tanrıya "Tha" ("Тхьa" ya da "Тхьашхо";Bütün tanrıları ve herşeyi o yönetirdi) derlerdi.Daha sonra gök,yer,deniz,ırmak ve benzeri tanrılar gelirdi.
  • Gök tanrıları içinde "Şıble" (Yıldırım Tanrısı;Şıble'den,cezalandırıcı sayıldığı için çok korkulur,yıldırım çarpmış ağaçlar ve kişiler kutsal sayılır,yıldırım çarpmış ağaç altına sığınan suçlulara bile ilişilmezdi.Şıble,Tha'nın cezalandırıcısıydı,Şıble'yi yumuşatmak için annesi Şıç'e/Şimşek peşinden koşardı),"Zavatha" (Savaş Tanrısı;Savaşlardan önce adına ayinler düzenlenir,koruyuculuğu istenirdi),"Sozerıha" (Yolcular Tanrısı;Hayırlı ve esirgeyici bir yolculuk için,fırsat bulundukça durulup 'beliren' işaretleri karşısında dua edilirdi),"Zek'otha" (Зек1отхьэ;Sefere Çıkanlar Tanrısı),"Psatha" (Ruhları/псэ/pse'leri Yöneten Tanrı),"Vaşotha" (Ошъэтхьэ;Gökyüzü Tanrısı),vb bulunuyordu.Adıge mitolojisine göre,Gök tanrıları yerde olup bitenleri görerek gökyüzünde oturuyorlardı.
  • Yer tanrıları içinde "Kutıj" (Къутыжъ;Adalet Tanrısı,her köy ya da yöre için seçilmiş ulu bir Meşe ağacına ruhundan bir öz/псэ verirdi,Adıgeler de bu meşe ağacının kutsal bir ruh taşıdığına inanır,o ağacın etrafında toplanıp 1950'li yıllara değin Türkiye'de,özellikle yağmur duasında bulunurlardı;koruyucu ve yardım edici bir tanrı idi),"Mezıtha" (Orman ve Avcılar Tanrısı;Altın postlu erkek bir domuzun sırtında dolaşırdı;ormana sığınanları korur,yavrulama mevsiminde avlananları cezalandırır,onun buyruğuyla geyikler toplanır ve kızlar tarafından sağılırdı),Mez-guaşe (Orman tanrıçası),"Çıg-guaşe" (Ağaç Tanrıçası),"Thağelıg"-"Тхьэгъэлыдж" (Ekinler ve Bereket Tanrısı;Şk'ehuj-Шк1эхъужъ ve Çuhon-Цухъон adlı iki öküzü bir gecede Laba ile Kuban ırmakları arasındaki otları yiyebilir,bir seferinde katlamalı sekiz yüz araba yükünde buğday kaldırırdı,bereket saçan altın boynuzlu koçu da T'ıj/Т1ыжъ idi),"Amış" (Küçükbaş Hayvanların Koruyucu Tanrısı),"Akhın" (Ахын;Büyükbaş Hayvanlar Tanrısı;ilkbaharda sürüden bir beyaz düvenin,böğürme sesinden Akhın tarafından kurbanlık olarak seçildiği anlaşılır,düve sütle yıkanıp salınır,kurban alanı Thaç'eğ mez (Тхьaч1эгъ мэз) ormanına ulaşması beklenir,düve nerede çökerse,o yerin Akhın tarafından kurban yeri olarak belirlendiğine inanılır,düve o yerde büyük bir dini ayin düzenlenerek,Akhın için kurban edilirdi);"Tlepş" (Лъэпшъ;Demirci ve Ateş Tanrısı;bütün tarım ve çalışma aletlerini ilkin o yaptı;yaptığı kılıçlar sihirli özellikler taşırdı;bir haftalık yolu bir günde alır,ırmağı atlayarak,dağı sıçrayarak aşardı);Kodes (Къодэс;Deniz Tanrısı;Büyük bir balığın sırtında dolaşırdı);"Khıpeguaşe" (Хыпэгуащэ;Deniz Tanrıçası),"Psıhoguaşe" (Псыхъогуащэ-Irmaklar Tanrıçası),"Sevseres" (Denizlerden Haber Getiren Rüzgar Tanrıçası),"Blevıs" (Yılan Tanrıçası;ilk kez bir yılan görüp aynı yılanı öldüren bir kişi,o yılanın ağzına bir fasulye koyup gömer ve oradan yetişen fasulyeyi ağzına alırsa,o kişi,fasulye ağzında kaldığı sürece,Blevıs tarafından görünmez yapılırdı),"Merıse-guaşe" ya da "Meyrem" (Мерэм;Arıcılar Tanrıçası),"Kheteguaş" (Хэтэгуащ;Bahçelerin koruyucu tanrıçası),"Sozreş" (Ev halkını koruyan Doğurganlık Tanrıçası),vb tanrılar vardı.Yer tanrıları,insan görünümünde olup,insanlarla senli benli konuşur,dahası insanlarla evlenir,ilişkilerde bulunabilirlerdi.
  • Adıgeler "vıdı" (уды), "neğuç'ıtse" (нэгъуч1ыцэ;memesi sırtında bir kadın idi ve bakanı taşa çevirirdi,ama gizlice yanaşıp sırtındaki tek memeyi emmeyi başaranı da çocuğu imiş gibi görür ve yardımcı olurdu) ve "vıserej" (усэрэжъ) gibi olup biteni gören ve geleceği bilen kişilerin ve kahinlerin yaşadığına da inanırlardı.Adıgelerin inandığı daha başka tanrı, peri ve mitolojik yaratıklar da vardı.
  • Adıgeler kutsal meşe ağacı kültüne inanır,ulu meşe ağaçları altında toplanıp karar alır, ayin ve ritüeller düzenlerlerdi.Adıgelerin Thaç'eğ mez (Тхьaч1эгъ мэз;Tanrı korumasında olan orman) ve Çığeyej (Чъыгеэжъ;Kadim,kutsal meşe ağacı) gibi adlar taşıyan yöresel koruları ve seçilmiş meşesi bulunan seçilmiş dua yerleri vardı:Örneğin,Düzce ili Merkez ilçesinin Sarayyeri (Къоук1ьэхьаблэ/Kovk'ehable) köyünde "Kakırtama" (Къакъыртамэ) denilen seçilmiş dua yerinde ve dibinde bir kaynağı ve küçük göleti bulunan bir ulu meşe ağacı 1960'lı yıllara değin,özellikle yağmur duaları yapılan ve kurdeleler bağlanarak dileklerde bulunulan bir "kutsal ağaç" olarak,100 yıl kadar korunmuş,sonunda da köy muhtarlığı tarafından kestirilmiştir.Daha önceleri,sopalara takılı,insan (genç kız) görünümlü ve bezden yapılma temsili "Hantsi-guaşe" (Хьанцигуащэ;Yağmur tanrıçası) bebekleri taşıyan çocuk,kadın,genç kız ve henüz ergen olmamış genç erkekler,dua yerine yaklaştıklarında yoğunlaşmak üzere,çift sıra halinde,Arapça ve Adigece dua ve ilahiler okuyan köyden bir kadını,sık sık "amin" nakaratlarıyla izleyerek Kakırtama'ya varırlardı.Burada yapma bebekler ve ailelerin bereket ve doğurganlığı temsil eden ilk çocukları,yağmur yağması dilekleriyle suya daldırılarak ıslatılır,ergenlik çağına erişme dönemindeki delikanlılar, birbirlerini meşe dibindeki küçük göle atar, kızlar ve delikanlılar birbirlerini ıslatmaya çalışır,eğlenir,sonunda toplu bir dua edilir,ardından meşe dallarına dilek kurdeleleri bağlanır,hazırda getirilmiş olan kumanyalar,yani "halıjö" (хьалыжъо,yağda kızartılmış peynirli ince börek),"metaz" (içi peynirli,suda pişirilmiş buğday hamuru,Şapsığca:псыхьалыжъо/psıhalıjö),"halığuj" (хьалыгъужъ,içi üzüm,ezme soslu ceviz,vb konarak fırında pişirilmiş buğday ekmeği) yenirdi.Bu törene,sonraları yetişkin erkekler katılmaz olmuşlardı.Yetişkin erkekler,köy imamı ile birlikte ayrı bir yağmur duasına çıkıyorlardı.
Adıgeler,uğurlu saydıklarından bahçelerinde beyaz horoz bulundurur,beyaz horozun gökyüzündeki büyük beyaz horozun ötüşünü duyduğuna,küçük beyaz horozun da kendi sesini gökteki büyük beyaz horoza duyurduğuna,ondan yağmur ve bereket dilediğine inanırlardı.
  • Politik kararlar almak için,genellikle su kenarlarında ve meşe ağaçları altında toplanan halk meclislerine "Khase" (Хасэ) denirdi. Khase, yuvarlak bir daire biçiminde toplanır,orta yere bayrak ya da flama dikilir,sadece seçilmiş Khase üyeleri yere serilen minderlere oturur ve konuşur,oturuma da "Thamate" (Başkan) adı verilen biri başkanlık ederdi.Toplantılar halka açık yapılır,alınan kararlar sözcüler tarafından yüksek sesle duyurulurdu.Görüşme ve tartışma sonucu alınan kararlara,itirazsız uyulurdu.Yasa hükmünde geçerliği olan Khase kararlarına da "Khabze" (Хабзэ;yasa,adet) denirdi.Bütün bunlara ilişkin çok sayıda anlatı toplanmış ve birçoğu da yayınlanmıştır.
  • Adıgelerin 1864 öncesi bağımsızlık döneminden kalma Şapsığ ve Natuhay bayrakları halen Maykop'taki Adıge Ulusal Müzesi'nde korunmaktadır.Şimdiki AC bayrağı ise,19.yüzyılda bütün Çerkesya bölgelerini (eyaletleri) temsil etmek üzere kullanılmış olan,ama orijinali bulunamadığından,kitaplardaki resimlerden yararlanılarak ve kısmen de değiştirilerek çizilmiş bir bayraktır.
  • Adıgeler arasında Musevi ve Hristiyan inançları da izler bırakmıştır. Örneğin "Cumartesi" günü karşılığı "Mefezaqo" (Musevi:Tek Gün),"Pazar" günü karşılığı "Thavmafe" (Hıristiyan:Tanrının Dinlendiği Gün),"Hafta" karşılığı "Thamafe" (Büyük Tanrı Günü) gibi deyimler bunlardandır.
  • Adıgeler arasında 6.yüzyılda Bizans yoluyla Ortodoks daha sonra Venedik ve Ceneviz'liler yoluyla da Katolik inancı yayılmaya başladı ve kiliseler inşa edildi.Hıristiyanlık 10-11.yüzyıllarda Adıgeler arasında oldukça yayılmış bir durumdaydı.Adıgeler Hıristiyan dinine "Çelehstan" (Чэлэхъстан), "Çiristan" ya da "Kiristan",paskalyaya Ut'ıj (1ут1ыжъ),rahip ve papazlara da "Şevgen" diyorlardı.Bununla birlikte,Hıristiyanlık yanında, 17-18.yüzyıllarda politeist (мэджуси) inançlar da yaygındı.
Özellikle 15-16.yüzyıllarda Türkler ve Kırım Tatarları aracılığıyla yayılmaya başlayan Müslümanlık 17-19.yüzyıllarda güçlendi. Yine de eski inançlar bütünüyle silinmedi.Örneğin,19.yüzyıl başlarında, papazlar eşliğinde ve büyük haçlar karşısında sığır kurban ediliyordu.Ayrıca veba ya da başka bir salgın hastalık karşısında,Adigeler, köylerini ya da bölgelerini diktikleri çekiç görünümlü haçlarla ("Kaş" ya da "Пхъэзэкъупцэ") çevirip salgından korumaya çalışıyorlardı.Ayrıca evlerinin içlerini de,korunma amacıyla, çekiç biçimli haçlarla donatıyor, mumlar yakıyorlardı.7-9.yüzyıllarda Karadeniz kıyısında bulunmuş olan Grek yerleşimi Nikopsis başlıca dini merkezdi.Ayin ve dualar Grekçe yaptırılıyordu.

Adıgeler şimdi Sünni/Halefi'dirler,kendi bölgelerinde Maykop'taki "Adige Cumhuriyeti ve Krasnodar Krayı Müslümanları Müftülüğüne" bağlıdırlar.

Dil


Kuzeybatı Kafkas ya da Abhaz-Adıge dillerinden biri olan Adıgece,doğu (dağ) ve batı (ova) biçiminde iki kola ayrılmaktadır:
  • Doğu kolu "Kabartay"("Qeberdeyıbze" ya da "Adıgebze") adını taşır ve dört lehçeye ayrılır:1.Asıl Kabartay (Baksan),2.Mozdok Kabartay (Kuzey Osetya'da ve Stavropol Krayda yaşayan Ortodoks Hıristiyan Kabartaylar tarafından konuşulur),3.Besleney (Karaçay-Çerkesya ve Krasnodar krayında toplam 4 köyde konuşulur) ve 4.Kuban Kabartay (Adıgey'de 4 köyde konuşulur);edebiyat dili olanı asıl Kabartay lehçesinden (Baksan ağzı) geliştirilmiş olup Kabardey-Balkarya veKaraçay-Çerkesya'daki resmi dillerdendir.Asıl Kabartay lehçesinin,Baksan ağzı (Baksan Irmağı boyunda konuşulur) dışında üç ağzı daha bulunur:1.Terek ağzı (Terek Irmağı boyunda konuşulur),2.Malka ağzı (Malka Irmağı boyunda konuşulur) ve 3.Kuban-Zelençuk ağzı (Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde konuşulur).2002'de RF'deki toplam Kabartay sayısı,519.958'i "asıl Kabartay" ve 60.517'si de Kabartayca konuşan "Çerkes" olmak üzere 580.475 idi.
  • Batı kolu "Adıgece" (Adıgabze) ya da eski deyimiyle "K'yah" dili (К1ах-Ova dili) adını taşır,kendi içinde kıyı ve bozkır lehçeleri biçiminde iki ayrı öbeğe ayrılır.Kıyı öbeğini (Хы1yшъо1усхэр-Deniz kıyısında oturanlar) oluşturan Şapsığ ve kısmen Hak'uç (Хьак1уцу;Thağepş-Kirova köyünde konuşulur) lehçeleri ile,daha doğuda iç bölgelerde konuşulan bozkır lehçelerinden Bjeduğ,K'emguy (К1эмгуй ) ve Abadzeh (Абдзах;Hakurınehable ve 1999'da Kosova'dan dönenlerce kurulan Mafehable köylerinde konuşulur) lehçeleri halen konuşulmakta olup,resmi Adıge (edebiyat) dili K'emguy (Rusça:Temirgoy) lehçesinden geliştirilmiştir .Kafkasya'da artık konuşulmayan birçok Adıge lehçesi ise (Natuhay,Hatukuay,Mahoş,Vıbıh Adıgecesi,Barakay,vb) halen Diaspora'da konuşulmaktadır.
  • Adıgece,bir eğitim dili olduğu Adıgey dışında, Krasnodar krayındaki ve İsrail'deki Adıgelerin devam ettiği devlet okullarında da bir seçmeli ders olarak devletçe okutulmakta;ayrıca Ürdün'de de bir özel okulda (Emir Hamza Okulu) seçimlik bir ders durumundadır.2002'de RF'de,Şapsığ nüfus (12 bin kadar) dışında,Adıge sayısı 131.769 idi;buna rağmen,Adıge dili,Maykop ve Soçi'deki (Lazarevsk) ilgili fakülte ve kurumlarda akademik ya da Adıgece dersi öğretmenlerini yetiştirme amaçlı olarak işlenmektedir.Adıgece,Kafkasya dışında Türkiye,Irak, Suriye,Ürdün,İsrail, Lübnan,Mısır, Libya,AB ülkeleri (Almanya, Fransa, Hollanda, Belçika, Avusturya,Bulgaristan,vb),İsviçre,ABD (New Jersey,NewYork,California),Kanada,Avustralya'da ve toplam 40 kadar ülkeye dağılmış topluluklar arasında da konuşulmaktadır.

Sovyetler dönemindeki ve günümüzdeki durum:
  • İç savaş döneminde,özellikle 1918'de, Adıgeler beyaz ve kızıl birlikler arasında kalıp büyük bir nüfus kaybına uğradılar.
  • 1922'de batılı ya da asıl Adıgeler için Krasnodar merkezli Adıge Özerk Oblastı (sancak) ile,1880'lerde Orta Laba boyundan, Karadeniz kıyısındaki eski yerlerine dönebilen Adıgeler için de 23 Eylül 1924'te Tuapse merkezli Şapsığ Ulusal Rayonu(ilçe) kuruldu, ama Şapsığ rayonu, 20 yıl sonra, 24 Mayıs 1945'te kaldırıldı.Rusya yönetimi, 55 yıl boyunca baskı altında tutulan ve yöresel-toplumsal özerklikleri geri verilmeyen Şapsığları,1999da bir tür "koruma altına" aldı ve onlara kısıtlı haklar ve küçük bir "yerli toplumu statüsü" verdi,ama Şapsığlara,bazı sürülmüş küçük RF toplulukları örneğinde (Karaçay,Balkar,Çeçen,İnguş,vb) olduğu gibi toprakları geri verilmedi,Şapsığların durumu,daha çok 1944'te Kırım'dan sürülmüş olan Kırım Tatarlarının durumuna benzemektedir.Adıge ÖO ise 2 Temmuz 1991de cumhuriyet (devlet) statüsüne yükseltildi ve böylece,İkinci Dünya Savaşı boyunca da iyice ezilmiş olan Adıgeler yeniden toparlanmaya başladılar.
  • Adıgelere Stalin döneminde,çalışma kamplarına sürülme,hapis ve idamlar biçiminde terör uygulandı.Özellikle İkinci Dünya Savaşı sırasında savaş ve Almanlara karşı sürdürülen partizan direnişleri sonucu yetişkin Adıge erkek nüfusunun çoğu (15 binden çok Adıge) yokoldu ve uzun bir süre toparlanılamadı.Almanlara karşı savaşta,eski Sovyetler Birliği içinde,koca cumhuriyet ve krayları da aşarak, nüfusuna göre en fazla şehit veren ve en çok da Sovyetler Birliği Kahramanı çıkaran bölge,küçücük Adigey'dir,Adigelerdir.Özellikle SSCB Kahramanı ve Adıge şairi Hüseyin Andruhay'ın (Андрыхъое Хъусен;1921-1942) anıtı,RF ve Adigey (Şevgenovski rayonu merkezi Hakurınehable) dışında,bugün Ukrayna'da,şehit olduğu yerde de dikilidir.
  • AC Devlet Parlamentosu-Khase,Karadeniz kıyısında yaşayan Şapsığlar için bir özerk bölge yönetimi kurulması,ayrıca AC sınırlarında bir değişikliğe gidilerek,AC topraklarının doğuda Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'ne,güneyde de Karadeniz kıyısındaki Abhazya Cumhuriyeti'ne değin uzatılması taleplerinde bulundu.15 Nisan 1995'te Krasnodar krayı Valiliğince yapılan bir açıklamada,Şapsığlara özerklik verilmesinin Krasnodar krayına değil,RF üst makamlarına ait bir yetki olduğu açıklandı.AC'nin toprak talebi de,özellikle Krasnodar kraylı Kazakların tepkileriyle karşılaştı.AC'nin istemiş olduğu yerler Krasnodar Kray'a bağlı Mostovski rayonu ile, Soçi metropoliten alnının bir bölümünü kapsıyor olmalıydı.
  • AC'nin,tarihsel Adıge toprakları üzerinde doğal sınırlara kavuşma ve Krasnodar Kray kuşatmasından kurtulma isteği,AC'nin lağvedilmesi ve topraklarının Krasnodar Kray'a katılması içerikli karşı bir kampanya açılmasına yol açtı.Kampanya 2006'da durdurulabilmiştir.
  • Kabartayca konuşan doğu Adıgeleri de, 12 Ocak 1922'de kurulan "Karaçay-Çerkes Özerk Oblastı" ile 16 Ocak 1922'de oluşturulan "Kabartay-Balkar Özerk Oblastı" içinde yer aldılar.Kabartay-Balkar ÖO 5 Aralık 1936'da,Karaçay-Çerkes ÖO da 3 Temmuz 1991'de cumhuriyet oldu.
  • Temsil Edilmeyen Halklar ve Uluslar Örgütü-UNPO,15-19 Temmuz 1997'de,Estonya Otepaa'daki toplantısında,19.yüzyılda Çerkeslere soykırım yapıldığını,bu halkın %90 oranında Türkiye,Suriye ve Ürdün topraklarına sürüldüğünü,Rusya Federasyonu ve uluslararası topluluk tarafından Çerkeslere Sürgün Ulus Statüsü verilmesi gerektiğini,RF'nin Çerkeslere çifte vatandaşlık hakkını ve Çerkes halkının kendi tarihsel topraklarına dönebilme garantisini vermesi çağrısında bulundu.
  • 23.12.2006 tarihli resmi "Adıge maq" (Адыгэ макъ) gazetesinden (internet yoluyla) verilen bir habere göre,RF Devlet Başkanı Vladimir Putin tarafından onaylanan ve RF'nin ülke dışında yaşayan soydaşlarının (Rus,Adıge,vb) dönüşü ve Rusya Federasyonu'na yerleştirilmesi içerikli bir hükümet kararı,bütün yerel birimlere gönderilmiş ve bu birimlerin kendi diasporalarına ilişkin programlarını hazırlayıp Rusya Bakanlar Kuruluna göndermeleri istenmişti.Bu çerçevede,Adige Cumhuriyeti de, kendi Diasporası ile ilgili bir "Devlet programı" hazırlayarak,22 Aralık 2006'da Parlamento (Khase) onayı ile kabul etmiştir.Program, Ocak 2007'de görüşülmek üzere Rusya Federasyonu Bakanlar Kuruluna gönderilmiştir (Ayrıca bk.Ajans Kafkas,"Adigey'in dönüş taslağı hazır",internet).Merkezden onanıp geldiğinde,Adige Cumhuriyeti'nde yeniden görüşülecek olan bu "Devlet programı" ile Diaspora Adıgelerine de, 1864'de deporte edildikleri eski anayurtlarına yeniden dönüş yolu,sembolik düzeyde de kalsa, yasal olarak,belki de ilk kez açılmış olacaktı.Ama,2007'de AC'nin Türkiye,Suriye,Ürdün,vb yerlerden olası dönüş beklentileri,RF yönetimince boşa çıkarılmış,RF'nin dönüş kotaları RF dışındaki Ruslara dağıtılmakla yetinilmiştir.
Ruslar 1998'de RF Hükümetinin iskan garantisi ile Sırbistan'ın Kosova bölgesinden savaş koşullarının dayatmasıyla,bir tür zorunlu olarak getirilip Maykop kentsel alanı içinde oluşturulan Mafehable köyüne yerleştirilen sembolik düzeydeki bir Adıge nüfus (hepsi 174 kişi idi,bazıları sonradan Kosova'ya geri dönmüştür) dışında,toplu Adıge dönüşlerini hoş karşılamamaktadırlar.Kosova'dan dönüşün de,1989-2003 yılları boyunca AC'ye yerleştirilen 155.400 tutarındaki Rus yerleşimci için belirecek olası tepkileri perdeleme (gizleme) amacıyla yaptırıldığı anlaşılmaktadır.Ayrıca,RF Hükümeti,Kosovalı Adıgelere verdiği iskan garantisi sözünü bile tutmamıştır,çünkü halen,10 yıldan beri yurtlarda barınmaya çalışan ve süründürülen evsiz Kosovalı aileler bulunmaktadır.

Dönüş içerikli sözkonusu RF Devlet programı 2007'de yasalaşmıştır.RF'nin dışarıda yaşayan soydaşlarının dönüşüne ilişkin olarak yeni kabul edilmiş olan bu federal yasa gereğince dağıtılan 50 kota içinden birinin bile Adıgey'li birine olsun verilmediği,1860'larda topraklarından etnik temizlik yoluyla çıkarılmış,soykırım uygulanmış ve topraklarına el konulmuş olan 2 milyonluk Adıge ya da Çerkes nüfusunun şimdiki torunlarının yok sayıldığı,yani 1864 yılı Adıge etnik temizlik,soykırım ve sürgünü olayı için "olmamış" olduğu izlenimi yaratılmak istendiği,Yasa'nın sadece,1991'de SSCB'nin dağılmış olması sonucu RF dışında kalmış olan Rus,vb gibi eski bir Sovyet nüfusunu kapsadığı anlaşılmıştır.Bu bakımdan Adıgelerin istediği gibi yeni bir demokratik yasal düzenleme ya da düzeltme yapılmadığı sürece, Adıgelere tarihi ülkelerine dönüş yolu,1864'ten beri olduğu gibi,şimdi de kapalı tutulmuş olacaktır. Demokratik Adıge kuruluşları,sürgündeki nüfusa,yani tüm Adıge ya da Çerkes Diasporasına,1997 Unpo kararına da uygun olarak,ilkesel düzeyde, "RF'ye yerleşme hakkı ve çifte vatandaşlık verilmesini" talep etmektedirler.

Rusların ise,Adıgelerin dönüşlerini istemedikleri, dönüş sorununu da,Diasporadan gelip Kafkasya'ya yerleşmiş olan küçük bir Çerkes nüfusu (birkaç yüz kişi) ile kapatmayı planladıkları söylenmektedir.Bu arada AC'ne dönüş içerikli Çerkes örgütlenmelerinin bir çoğunun da RF servislerinin hizmetinde oldukları,bunların politik Rus nüfus yerleştirmelerini gizledikleri,şimdiki yoğun Ruslaştırma politikalarını da,iç ve dış kamuoyundan sakladıkları söylenmektedir. Bu arada,Adigece yayınlanan ciddi ve resmi "Adıge maq" (Адыгэ макъ) gazetesinin internet yayını 26.10.2007 gününden sonra,20.11.2007 gününe değin durdurulmuş,ardından politik ve eleştirel nitelikli yazılarına son verilmiş,magazin gazetesi biçimine dönüştürülerek,yeniden bir internet yayını "başlatılmış",ama bu yayın da,25.12.2007 tarihinde yeniden kesilmiş,10.01.2008'de de,yeniden "başlatılmıştır".

Maykop'ta yayınlanan Адыгэ макъ (Adıge maq) gazetesi dışında,Nalçik'te Kabartayca yayınlanan Адыгэ псалъэ (Adıge psatle) gazetesi de benzeri bir darbe yemiş,Çerkessk'te Kabartayca yayınlanan Чэркэс пэж (Çerkes pej) gazetesinin akıbeti bilinmezliğe karışmış,Soçi'de (Lazarevsk) 10 yıldan daha uzun bir süre yayınlanmış olan Шапсугия (Şapsugiya) gazetesi ise,Ruslarca kendini kapatmak zorunda bırakılmıştır.



Kafkasya.net & Nartlar.com

Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?
Ücretsiz kaydol